Osaćansko graditeljstvo odavno je poznata, kao što je Osat – oblast u istočnoj Bosni prepoznatljiva po vrsnim neimarima i graditeljima koji su obnavljali porušenu Srbiju s kraja XVIII i u prvoj polovini XIX veka. Oni su takođe poznati i po brojnim graditeljskim poslovima koje su realizovali znatno kasnije pa i u našem vremenu. I pored toga što su postali čuveni po drvenim kućama osaćankama, ovi majstori iz istočne Bosne uspešno su gradili i služili se i drugim materijalima, kamenom, opekom i bondrukom. Za njih se zna da su svakog proleća na više mesta prelazili Drinu, nastavljajući put do Valjeva kao svojevrsnog sabirnog centra. U potrazi za poslovima put ih je vodio i do najudaljenijih sela, varoši i varošica Srbije u kojima su u većoj ili manjoj meri do nedavno bili sačuvani graditeljski objekti podizani njihovim rukama. Više crkava brvnara širom Srbije dela su ovih vrsnih majstora, kao što su mnoge sakralne građevine zidane od tvrdog materijala, dela njihovih ruku. Osaćani su graditelji i znamenitih kneževskih konaka, kuća nahijskih knezova, lokalnih starešina kao i stambenih građevina čiji je vlasnik bio knez Miloš Obrenović. Takođe, oni su podizali objekte islamske veroispovesti, džamije, tekije, medrese a posebno su poznati kao graditelji džamija sa drvenom munarom. Najzad, oni su ostali poznati i po čuvenom banjalačko – neimarskom jeziku kojim su se na gradilištima služili, i koga drugi, osim njih nisu razumeli.

Osaćanski graditelji pojavljuju se pre svega kao stvaraoci. Gradeći sakralne i svetovne objekte, oni su u srpsko podneblje utisnuli pečat prepoznatljivosti. Njihova ostvarenja sačuvana do naših dana, gotovo bez izuzetaka imaju posebnu formu. Osaćanski oblici, stvarani snagom individualne kreacije i kolektivnog pregalaštva u mnogo čemu ostali su neprevaziđeni, a kuće osaćanke koje se pripisuju njima kao rodonačelnicima jedne nove graditeljske epohe ne mogu zameniti drugi objekti. Skladnim proporcijama, jednostavnim rasporedom prostora, unutrašnjošću u kojoj dominira duh patrijarhalne zajednice ovi objekti predstavljaju paradigmu humanosti i ne ostavljaju ravnodušnim savremene posetioce niti istraživače kulturnog nasleđa. Uzimajući u obzir materijalni i duhovni razvoj naše zajednice, osećaj prisutnosti i ljudske topline u kućama osaćankama i nadasve humanost prostora u kome su se rađale, stasavale i umirale generacije srodnika – ovi se graditeljski oblici izdvajaju od svih drugih, koji su u Srbiji podizani u poslednjih nekoliko stoleća.


Nekoliko primera složenijih crkava brvnara

O crkvama brvnarama postoje brojne studije koje se najčešće ovim objektima bave kao specifičnostima narodne arhitekture, ali sasvim retko kao duhovnim i kulturnim mestima koja su dugo vremena u srpskoj istoriji bila nadoknada, zamena nestalih i porušenih duhovnih stožera. Ostaje dakle da crkve brvnare posmatramo u svetlu graditeljskih iskustava i dometa pojedinih neimarskih grupa koje su, na žalost, u većini primera za nas anonimne. Građene u šumama i zabiti daleko od komunikacija i osvetničkih hordi, ove sakralne građevine često su kasnije bivale zaboravljene, ili su u njihovoj neposrednoj blizini podizani objekti od čvrstog materijala, čime su brvnare takođe prepuštane zaboravu. Vraćajući se ovim patiniranim i zapustelim bogomoljama, otkrivajući ponekad izbledeli zapis na tavanici ili tremu, otkrivamo i vlastiti identitet često zapostavljen i potisnut.

Tačan broj drvenih hramova koje su gradili Osaćani širom Srbije i Bosne teško će ma kada biti evidentiran. Nepostojanje ugovora između crkvenih opština i majstora preduzimača, sužava mogućnost identifikovanja neimarskih grupa iz Osata, kao i doseljenih graditelja iz istočne Bosne, koji su i dalje decenijama nastavljali majstorsku delatnost prenosili veštinu građenja i na meštane sela u koja su doseljeni.

Jedna od najznačajnijih drvenih crkava kod nas koja je kasnije postala uzor mnogim sakralnim građevinama jeste brvnara u Miličinici kod Valjeva. Građena u poslednjoj deceniji XVIII veka, ona je primer graditeljske kreacije kako u konstruktivno-prostornom rešenju tako i u dekorativnoj obradi detalja. Osaćanska družina Ignjata Petrovića gradila je ovu crkvu tačno godinu dana i to od 23. avgusta 1791. do 23. avgusta 1792. godine. Posle završavanja spoljašnjih radova još nekoliko građevinskih sezona trajali su poslovi u unutrašnjosti. Sve upućuje na to da je hram u Miličinici podignut na mestu znatno starije crkve koja je stradala 1726 godine i bila posvećena apostolima Petru i Pavlu.

Iz zapisa urezanog na istočnom dovratniku južnih vrata, saznajemo da je temelj postavljen 1791. godine, a kao neimar pominje se Ignjat Petrović. To je koliko se do sada zna, prvi drveni hram na kome su neimari na konstrukciji krova pratili zaobljenu shemu osnove. Strmi i zaobljeni krov na istočnoj i zapadnoj strani postignut je čestim rogovima koji se iz jedne tačke u slemenu spuštaju poput lepeze formirajući oblinu. Kasnije posebno u prvim decenijama XIX veka, to je postao gotovo univerzalni obrazac za mnoge druge drvene bogomolje u u valjevskom, šabačkom, užičkom i sokolskom kraju. I drugi detalji crkve u Miličinici zaslužuju pažnju. To se posebno odnosi na obradu stubova dovratnika zatim na unutrašnjost, i naročito na dekoraciju carskih dveriju i vrata. Biljni ornamenti na lučnim nadvratnicima i kasetirana vrata poput pčelinjih saća postaće kasnije čest primer ukrašavanja drvenih hramova podizanih širom Srbije i Bosne. Posle ovog uspešno završenog posla, osnovano je verovati da je družina Ignjata Petrovića učestvovala u gradnji i mnogih drugih drvenih bogomolja posebno onih podizanih u valjevskom kraju.

Samo godinu dana posle početka radova na crkvi brvnari u Miličinici, jedna druga neimarska družina iz Osata podigla je u selu Dubu kod Bajine Bašte drvenu bogomolju skrivenu u šumi, nedaleko od komunikacije Užice – Balina Bašta. Ovaj mali hram bio je posebno značajan u vremenu kada je manastir Rača još uvek bio u ruševinama, a njenu ulogu su, i znatno ranije preuzimale male drvene crkve podizane u XVIII veku u Sokolskoj nahiji. Crkva brvnara po svemu sudeći preživela je teška stradanja posle propasti Prvog srpskog ustanka, a u tećoju deceniji XIX veka, značajno je rekonstruisana. Posao na ovom proširenju, odnosno novom graditeljskom oblikovanju poveren je jednoj drugoj anonimnoj neimarskoj grupi iz Osata. Oni su posao završili u rekordnom roku i u Dubu ostavili jedno od svojih najboljih ostvarenja.

Znalački postavljena crkva u odgovarajućem ambijentu, visok strmi krov pokriven sitnim hrastovim klisom – deluju impozantno bilo da se posmatra sa susednih brda ili iz neposredne blizine. Dekorativna obrada vrata, dovratnika i nadvratnika, floralni motivi obojeni u žive boje gotovo da se izdvajaju od svega što su Osaćani do tada ali i kasnije stvorili. Ipak po autentičnosti i retkošću izdvajaju se stojeći hrastovi svećnjaci rezani u plitkom reljefu i ukrašeni sa puno mašte. Raritet u Dubu predstavlja i drveni horos sastavljen od osam različitih ornamentalnih celina koje zajedno formiraju drveno kolo – svećnjak gotovo jedinstven u našem sakralnom i etnografskom nasleđu.

Blizina Duba selima sa druge strane Drine, svakako je uslovila da se ovde podigne jedna od najlepšihdrvenih crkava kod nas. Autentičan graditeljski obrazac, visoki strmi krov i poluzatvoreni prostrani trem, upućuju da je ova bogomolja bila svojevrsni izazov neimarima iz nekog osaćanskog sela nedaleko od Drine. Oni su u dubski hram osim konstruktivnih i dekorativnih celina uneli čitav repertoar kulturnih i sakralnih vrednosti koje do tada nisu bile viđene. Obrada delova mobilijara, krstova, svećnjaka, i polijeleja izvođena je u zimskom periodu u Osatu i na konjima s proleća prenošeni do bogomolje u Dubu, u kome su po svemu sudeći, služili sveštenici iz Bosne, koji su bili i poručioci i ktitori ovog dragocenog dela našeg narodnog neimarstva.

Sva je prilika da isti neimari iz Osata koji su proširili hram u Dubu u trećoj deceniji XIX veka, kasnije podigli crkvu brvnaru u Sečoj Reci kod Kosjerića. To je takođe razvijeni tip sakralne građevine za koju postoje podaci da je sagrađena 1812. godine, mada je po svemu sudeći već 1809 godine, u ovom selu postojala crkva brvnara. Na zapadnom dovratniku bio je do nedavno sačuvan izbledeli zapis sa koga saznajemo da je ,,Sija cerkov sagradisja pri vladeniju Vožda Georgija Petrovića na leto 1812”.

Način na koji je oblikovan i ukrašen hram u Sečoj Reci svedoči da su ovde radili jedni od najboljih majstora iz Osata. Podignuta je građevina dužine 14.40 m, širine 5.40 m, sa elementima razvijene bogomolje odnosno sa pripratom, naosom, oltarskim prostorom, horom i tremom. Oltarski prostor odvojen je od naosa ikonostasnom pregradom od dasaka što je inače bila praksa i kod drugih drvenih hramova. Hor se nalazi neposredno iznad priprate i do njega vode strme drvene stepenice. Prvobitna građevina bila je pokrivena šindrom koja je i u kasnijim fauzama rekonstrukcije takođe često menjana.

Ornamentalni detalji kako na zapadnim tako i na severnim vratima i nadvratnicima rezani su od mekog drveta i vezivani za masovne hrastove talpe. Po predanju jedna od vrata u Sečoj Reci donela je sa sobom porodica izvesnog Minić Obada, koji su po mišljenju B. Kojića, sa svoje stare crkve u Crnoj Gori poneli vrata i postavili u ovu brvnaru. Međutim, prota Novak Milošević u svojoj Knjizi za upisivanje priloga crkvi sečorečkoj u kojoj je inače zapisao i gradnju nove, zidane crkve početkom XX veka, pomenuo je zapis sa starih vrata crkve brvnare koji glasi: ,,Sija vrata kupi rab boži Marko Dimitrijević oz sela Bašića za 50 cvancika za večni spomen. Potpisa pop Lazar ot sela Godleva avgusta 18”. N. Radosavljević je razrešio enigmu sa vratima iz Seče Reke, dokazujući da su ,,Obadi Minići doneli u       Seču Reku samo carske dveri i priložili ih novosagrađenoj crkvi”, a da je drvena vrata poklonio Marko Dimitrijević iz Bašića (zaseoka Seče Reke).

Već pomenuti hroničar Seče Reke i čitavog kraja Novak Milošević, ostavio je i niz drugih zapisa kako svejevrsnih dokumenata o sudbini Seče Reke u prvim decenijama XIX veka. O starijoj građevini koja je na mestu sadašnje brvnare postojala Milošević piše: ,,Na ovom istom mestu gde postoji stara crkva bila je mala crkva brvnarica. Ovu su crkvu zapalili u vreme ustanka 1805 ili 1806. Turci Užičani, prošav preko Jelove Gore, koja dopire do Sječe Rijeke, jednim izletom. Zapalili su crkvu i mnogu stoku opljačkali u nameri da na raju stravu udaraju, da se ne diže na ustanak”.

I mada su ornamentalna dekoracija crkvi brvnari u Sečoj Reci izvođena izvanrednim umećem iskusnih neimara, B. Kojić je verovao da su ornamentalni detalji u ovom hramu raznorodni, odnosno da su neki delovi možda preneti a da su ostali kasnija ostvarenja Osaćana. U ove radove spada i maštovito rezani drveni polijelej kome najbliži pandan ponovo nalazimo u drvenom polijeleju brvnare u Dubu.

Osaćanski majstori sa porodicama masovno su naseljavali sela oko Požege i Kosjerića. Da li među doseljenim neimarima treba tražiti i majstore crkve brvnare u Sečoj Reci – ostaje do daljeg bez odgovora. Međutim može se sa sigurnošću tvrditi da su neki od neimara koji su podigli brvnaru u Sečoj Reci kasnije učestvovali na proširenju hrama u Dubu kod Bajine Bašte.

Graditeljska ostvarenja Osaćana prepoznajemo i na drvenom hramu u Takovu podignutom na mestu istorijskih zbivanja u toku Drugog srpskog ustanka. Možda zbog toga neki autori ovu crkvu brvnaru smatraju najznačajnijom drvenom bogomoljom kod nas. Po izvesnim podacima crkva u Takovu sagrađena je 1795. godine, na mestu na kome je ranije postojala crkva brvnara. Drvena bogomolja u Takovu jeste skladna građevina uravnoteženih masa i po svemu odgovara objektima podizanim u vreme Hadži Mustafa paše s kraja XVIII veka. Prepoznatljivost osaćanskih motiva na takovskoj bogomolji nije umanjena značajnijim izmenama koje su vršene u više navrata. Precizna obrada kao i dekoracija pojedinih delova svedoči o nadarenim majstorima koji su osim ove gradili i druge objekte u takovskim selima.

O građenju takovske crkve sačuvane su u narodu zanimljive legende i predanja koja u nekim segmentima verovatno sežu u istorijsku zbilju. U jednoj od pripovesti o takovskoj bogomolji priča se da je crkvu podigao neki Porča koji je kažu davno čuvao ovce na mestu na kome se nalazi crkva. Turci trgovci stokom, navodno su poveli ovog čobanina sa sobom da im u putu pomaže i on tako ostade kod jednog Turčina koji ga posini. Porča se nastani u Sarajevu primi islam, i steče značajno bogatstvo. Znatno kasnije on se seti svoga porekla, sela u kome je rođen, dođe i sagradi crkvu na mestu na kome je kažu i ranije bila. U ova sela naselio je navodno i svoju porodicu Vasilijeviće koji su po njemu dobili ime Porčići ali su kasnije izumrli. Na osnovu pripovesti M. Filipovića, ,,jedan Porčić iz Klatičeva prilikom posete kralja A. Obrenovića 1891. godine, darivao je takovsku crkvu ovom posednjem Obrenoviću kao svoju”.

Gotovo istovetan takovskoj drvenoj crkvi jeste hram u selu Ljutovnici nedaleko od Takova.Sličan graditeljski obrazac, približne mere kao i unutrašnja i spoljašnja obrada upućuju na činjenicu da su se neimari ponovili koncept takovske crkve brvnare, koja je bez sumnje postavljena kao uzor. Nije isključeno da je neki od majstora koji su već gradili u takovskom kraju podigli i hram u Ljutovnici. Zapisao je da je crkva sagrađena 1809. godine, zahvaljujući zapisu naknadno otkrivenom na brvnu zapadnih vrata. Nadstrešnica koja na zapadnoj starni leži na dva obrađena i profilisana stuba, potvrđuje da su neimari u Ljutovnici imali unapred zadat posao. A to je da se ponovi obrazac brvnare iz Takova, koji je u tradiciji naroda ovoga kraja imao veliki značaj. Ponavljanje je izvedeno i u dekorativnoj obradi detalja, nadvratnika, dovratnika kao i severnih i zapadnih vrata.

Kao i u mnogim drugim primerima neimari hrama u Ljutovnici ostali su nepoznati. Zapisano je da je ,,klince za ovu crkvu iskovao Petronije Milić ciganin iz Mekota u Takovu”. Predanje inače živo u takovskom kraju kaže da je ovaj hram podigao Karađorđe za uspomenu na one koji su poginuli na Zasavici 1809. godine.

 

Profani objekti, kneževski konaci, građevine kombinovane gradnje,

Najveći broj građevina koje su podizali mastori Osaćani bili su upravo svetovni objekti. Na hiljade zgrada podignuto je širom Srbije toga doba pa se može reći da su Osaćani postali poznati i traženi majstori po profanim objektima koje su gradili. Oni su bili graditelji najjednostavnijih brvnara, polubrvnara, dvodelnih i trodelnih kuća, (drvenih kao i kombinovano građenih) zatim složenijih graditeljskih oblika, raskošnih konaka, kombinovano graženih čardaka, sobrašica i šatri podizanih u portama crkava i manastira. Jednostavno rečeno oni su bili osposobljeni za gotovo sve vrste graditeljskih objekata kakvi su bili potrebni Srbiji u dugim vremenskim razdobljima.

Na osnovu raspoloživih podataka Osaćani su svetovne objekte počeli graditi u Srbiji u isto vreme kada su bili angažovani i za rad na crkvama brvnarama odnosno u drugoj polovini XVIII veka. Retki tragovi na nekim do nedavno sačuvanim objektima svedoče o tome da su pojedini imućniji žitelji podizali nešto raskošnije konake koji su u isto vreme bili oznaka imovnog stanja i društvenog statusa vlasnika. Sačuvan je dragocen opis jedne brvnare građene pre Kočine krajine (odnosno 1788-1789. godine),iz pera M. Vukićevića. On piše da se seća svoga detinjstva odnosno kuće svoga čukundede kneza Milije koja je verovatno znatno ranije podignuta; ,,Ta kuća koja je bila najstarija u selu razrušena je oko 1873. godine. Kuća je bila sagrađena od brvana u obliku pravougaonika koji se vrlo malo razlikovao od kvadrata, visina do krova jedva je iznosila dva metra. Na kući su bila dvoja vrata na istočnoj i zapadnoj strani. Mesto prozora bilo je prosečeno u brvnima sa istočne i južne strane kvadratnog oblika, koji su kad je duvao silan vetar ili kada bi zimi bila vejavica zatvarani kapcima. Vrata su bila sastavljena od dve rastove pošire daske debele tri prsta. Ni u vratima ni oko vrata nije bilo ni parčeta gvožđa”. Dalje ovaj poznati pisac knjiga o Karađorđu daje i druge podatke o ovoj kući: ,,Krov je bio visok 6-7 katova šindre. Mesto dimnjaka sa strane stajala je badža koja je ozgo bila nadstrešena kao nekim kapkom. Na sredini kuće koja nije imala drugi patos sem zemlje nalazilo se ognjište. Uza sama brvna bila je nameštena klupa za sedenje od jednog pošireg brvna. U kući je bilo nekoliko tronoških stolica i to je bilo gotovo sve”.

Za Vukovu rodnu kuću u Tršiću neki autori smatraju da je to najstarija dvodelna brvnara kod nas. Time ona pokazuje dvostruki značaj, kao istorijski spomenik i mesto rođenja velikog reformatora našeg jezika. Od istog značaja je i kuća kneza Miloša u Gornjem Crnuću, za koju se zna da su je gradili Osaćani početkom XIX veka. B. Kojić napisao je, da je to tip osaćanke sa dva odelenja – kućom i sobom.Uz kuću je naknadno dograđen doksat u koji se ulazilo spolja, što inače nije bilo uobičajeno kod ovog tipa seoske gradnje.

Sačuvana kuća kneza Miloša Obrenovića u Gornjem Crnuću doživela je vremenom više izmena i prepravki. Ona je međutim dragocen primer narodne arhitekture iz predustaničkog perioda Srbije, kada su slične skromne objekte gradili imućni lokalni kneževi i narodne vođe. Takve kuće su se i u slučajevima paljenja i uništavanja mogle lako podići iznova.

Jedna originalna graditeljska ličnost pojavljuje se u prvim decenijama Miloševe vladavine, odnosno u periodu kada značajne sakralne i svetovne objekte širom Srbije izvode neimari iz porodice Gođevci. Bio je to Veselin Jovanović za koga je potvrđeno da je kao pomoćnik Milutina Gođevca učestvovao u gradnji manastirske crkve u Čokešini (1820-1823. godine), ali verovatno i drugih bogomolja koje su radili članovi ove poznate neimarske družine. On je dakle u početku radio zajedno sa ovim poznatim neimarima da bi kasnije sam preuzimao brojne porudžbine. Po svemu sudeći njegov najveći doprinos jeste u podizanju svetovnih objekata u Kragujevcu, odnosno novoj srpskoj prestonici u prvoj deceniji vladavine kneza Miloša Obrenovića. Kao reprezentativne građevine koje je izvodio neimar Veselin smatraju se Knežev konak, Šareni konak i Amidžin ili Momački konak. Na žalost do našeg vremena sačuvan je samo Amidžin konak koji je u brojnim rekonstrukcijama i popravkama pretrpeo brojne izmene u odnosu na prvobitni izgled.

Gradnja Amidžinog konaka započeta je 1818. godine, i po svemu sudeći bila je završena do 1820 godine. Zdanje je nazvano po Simi Milosavljeviću – Paštrmcu, poznatom ustaničkom vođi, barjaktaru i starešini kneževog dvora i konačno njegovom bliskom prijatelju. O samoj gradnji ovog zdanja, za razliku od mnogih drugih, postoje pisani podaci. Pri kraju radova Dimitrije Georgijević obaveštava kneza Miloša o toku gradnje: ,,Vaše pismo po Ranku poslato primili jesmo i razmeli vašu nalogu što nam preporučujete za konak Momački. Mi se ovde trudimo i nadamo se u ime Boga da će skoro svršen biti za krečare. U Kragujevcu avg. 20 1818. godine”. Za neimare kaže se da su to bili najbolji majstori toga vremena a da je radove nadgledao lično knez Miloš. Amidžin konak predstavlja dvospratnu građevinu vitkih i lepih proporcija, sa nekoliko soba na spratu i donjim podrumskim delom. Podignut je na kosom terenu pri čemu je podrumski deo i temelji formirani od masivnoh tesanika dok je gornji spratni deo građen od bondruka. Na severnoj strani ovog objekta nalazi se prostrani trem sa vitkim i lepo obrađenim drvenim stubovima, dok su na južnoj strani okrenutoj ulici postavljena dva erkera koji za 1. metar ispadaju izvan ravni zidova. Ovi ispusti koji su orijentalnog porekla ranije su bili slobodni a kasnije su ih pridržavali drveni podupirači.

Slične konake istina manje raskošne podizali su i nahijski knezovi širom Srbije. Međutim mnoga zdanja podizana u tim decenijama velikog građevinskog poleta nisu sačuvana. Nagrižena zubom vremena, ona su rušena i na njihovim mestima podizane su zgrade drugih oblika i namena. Jedan od dragocenih ali izgubljenih zdanja nahijskih starešina bio je i konak serdara Jovana Mićića u Čajetini.

U kojoj meri je čajetinski objekat bio od značaja za ovaj kraj svedoči podatak jednog istraživača da je oko ovog zdanja kasnije formirano naselje i varošica Čajetina. Konak zlatiborskog serdara podignut je nekoliko godina posle Drugog srpskog ustanka i teško je oštećen od strane okupacione vojske 1941. godine. Kako nije organizovana njegova kasnija sanacija ovo zdanje bilo je osuđeno na lagano umiranje i posle nekoliko decenija sasvim je urušeno. Nalazilo se na zapadnoj strani Gradine u zaseoku Šipovik a oko njega bile su podignute i druge građevine i objekti za stanovanje. Na osnovu postojećih podataka kao i crteža (rađenog po sačuvanoj fotografiji) to je bila skladna i lepa građevina koja je imala ,,dosta plemenite proporcije”. Osnova je bila u formi pravougaonika veličine 13 X 10 m. Sa donjim podrumskim prostorijama podignutim na nagibnoj strani i gornjim spratnim delom sa tri sobe, odžaklijom i velikom salom. Za penjanje na sprat navodno su postojale unutrašnje i spoljašnje stenenice. Tavanice u sobama kao i drugi delovi ovog zdanja bili su ukrašeni floralnim ornamentima rezanim u plitkom reljefu.

Jedini sačuvani delovi sa čajetinskog konaka serdara Mićića jesu dvoja vrata iz tzv. šarene sobe od kojih su jedna sačuvana i u relativno dobrom stanju dok se druga nalaze u privatnom vlasništu i nisu dostupna. Glavna vrata čajetinskog konaka predstavljaju remek delo folklorne arhitekture. Za razliku od mnogih sličnih ulaznih vrata ova su formirana sa dva lica. Prema glavnom ulazu postavljena je jedna dekorativna kompozicija pričvršćena na masivne talpe, a sa unutrašnje druga koje zajedno čine izuzetnu folklornu celinu koju inače češće srećemo na crkvama brvnarama ili zidanim spomenicima koje su obnavljali ili gradili majstori iz Osata. Bogatstvo ornamentalnih detalja, floralnih i geometrijskih motiva, simetrično i maštovito raspoređenih, čine ova vrata gotovo jedinstvenim u našem narodnom graditeljstvu. Raskošni konak serdara Mićića u Čajetini gradila je neka anonimna družina iz Osata u relativno kratkom vremenskom roku.Serdareve dobre i neposredne veze sa srpskim knezom bile su svakako značajne u izboru graditeljske družine. Konačno i sam Miloš Obrenović poznavao je mnoge graditelje iz Osata i lično je uticao na njihovo raspoređivanje na različita mesta u mladoj kneževini Srbiji.

U novijem vremenu i sa razvojem novijih građevinskih materijala Osaćani nisu prekidali neimarsku delatnost. To se posebno odnosi na poslednje decenije XIX i prvu polovinu XX veka. Nove generacije majstora i preduzimača iz sela preko Drine preplavile su valjevski, užički i šabački kraj. Graditelji iz Bujakovića, Crvice, Skelana i Peći bili su ne samo nastavljači svojih prethodnika već i obrazovani graditelji koji su završavali škole i preuzimali gradnju složenijih objekata. O mnogima nema pisanih tragova ali o njihovom majstorstvu svedoče retke, ali još uvek sačuvane građevine.

Jedna gotovo anonimna graditeljska družina iz sela Peći sa druge strane Perućca gradila je u poslednjim decenijama XIX i prvoj polovini XX veka, veliki broj privatnih kuća, stambenih zgrada i turističkih objekata. To su neimari iz porodice Živković, koji su graditeljski poziv decenijama prihvatali kao nasleđe prenoseći znanja sa jedne generacije na drugu. Ostali su zapamćeni kao graditelji najlepših vila na planini Tari, Perućcu, Beserovini i posebno kuća u Bajinoj Bašti, ali u drugim varošicama i selima bivše Užičke i Sokolske nahije.

Jedna od najvećih i najlepših građevina u Beserovini podignuta u poslednjoj deceniji XIX veka jeste kuća Bogosava Zloporubovića. Ovaj za svoje vreme veliki objekat (12 X 8.m) podignut je na nagibnom terenu sa podrumskim delom u širini građevine i spratnim prostorom namenjenim za stanovanje. Donji kameni deo zidan je od pritesanog kamena i kasnije malterisan dok su zidovi građevine (debljine 30-40.sm), izvedeni od bondruka – čatme. Podrumski prostor bio je namenjen za skladištenje namernica i držanje stoke u vreme zimskih meseci i bio je podeljen na dva dela. Gornja relativno velika površina bila je podeljena na tri prostorije; dve male sobe i kuću u kojoj su članovi porodice Zloporubović provodili najviše vremena. Visoki i strmi četvorovodni krov sa dubokim strehama, daje osećaj monumentalnosti ovoj građevini. Zloporubovića kuća bila je pokrivena ćeramidom koja se i danas nalazi na krovu ove građevine. Ispod strehe postavljena je rezbarena dekorisana daska koja se proteže na sve četiri strane i koja predstavlja osaćanski obrazac ukrašavanja. U gornjem delu objekta nalaze se dvoja vrata jedna naspram drugih, i četiri mala prozora koji su osvetljavali unutrašnjost. Ova kuća ostala je zapamćena u narodu ovoga kraja kao jedno od javnih sastajališta meštana u kojoj su donošene odluke od značaja za ovu lokalnu zajednicu. U vreme zimskih večeri u Zloporubovića kući organizovana su česta prela, posela i zabave mladih iz čitavog kraja.

Živkovići su po svemu sudeći bili graditelji i poznate Vukajlovića kuće na Jasikovicama – Kaluđerske bare. Kuću je oko sredine XIX veka, podigao Vitor Vukajlović (pradeda današnjeg vlasnika Obrada Vukajlovića), poznata istorijska ličnost ovoga kraja i vlasnik još poznatije Vukajlovića mehane u Bajinoj Bašti. U pitanju je neobično velika kuća brvnara čiji su zidovi izvedeni od debelih borovih brvana i postavljeni na kameni temelj ukopan na nagibnom delu terena. Građevina se sastoji iz dva dela podrumskog prostora od kamena trpanca skromno obrađenog i gornjih prostorija za stanovanje. U prvobitnoj verziji Vukajlovića kuća imala je tri prostorije, dve sobe, odžakliju a u tavanskom prostoru sušeno je meso. Prvobitni pokrivač bio je borova šindra a kasniji vlasnici postavili su ćeramidu koja se i danas nalazi na krovu Vukajlovića kuće. Građevina je još uvek u korektnom stanju mada više ne služi za stanovanje. Sačuvan je neobičan i dragocen zapis pisan rukoma na brvnima nedaleko od ulaznih vrata iz 1905 godine, po kome je u ovoj kući ,,sa Gospođom Anom 1905. godine, boravio Slaviša”. To je i svedočanstvo o prvim turistima i turističkim ponudama na planini Tari početkom XX veka. U kasnijim pregradnjama i izmenama građevina je podeljena na nekoliko soba sa velikim hodnikom. U jednoj od soba, po pričanju naslednika, hajduci su ubili i vlasnika kuće Vitora Vukajlovića 1916. godine.

I u novijem vremenu Osaćani su gradili brojne kuće u Valjevu, Bajinoj Bašti, Užicu, Rogačici, Perućcu i okolnim selima. Ostali su poznati neimari iz porodica Stojkanovića, Jovanovića, Jevremovića, Josipovića ali i mnogih drugih. Na kraju vredi istaći podatak koga ističu lokalni hroničari o humanim delatnostima Osaćana posebno u toku Drugog svetskog rata i teških stradanja stanovnika sa jedne i druge strane Drine. Jedan od njih Radovan Jovanović – Lukić, posebno se angažovao 1942. godine, u spašavanju izbeglica iz Bosne prebacujući ih svojim čamcima sa jedne na drugu obalu. On je od 1 do 6 maja iste godine, zajedno sa svojim komšijama na Lukovu, čamcima na vesla prevezao nekoliko hiljada srpskih izbeglica preko Drine u Srbiju.

Osaćansko graditeljstvo odavno je poznata, kao što je Osat- oblast u istočnoj Bosni prepoznatljiva po vrsnim neimarima i graditeljima koji su obnavljali porušenu Srbiju s kraja XVIII i u prvoj polovini XIX veka. Oni su takođe poznati i po brojnim graditeljskim poslovima koje su realizovali znatno kasnije pa i u našem vremenu. I pored toga što su postali čuveni po drvenim kućama osaćankama, ovi majstori iz istočne Bosne uspešno su gradili i služili se i drugim materijalima, kamenom, opekom i bondrukom. Za njih se zna da su svakog proleća na više mesta prelazili Drinu, nastavljajući put do Valjeva kao svojevrsnog sabirnog centra. Koliko je osaćanskih neimara s proleća prelazilo Drinu, svedoče podaci turskog džumrukdžije koji je vodio preciznu evidenciju svih putnika. Jednog proleća u četvrtoj deceniji XIX zapisao je, da je Drinu prešlo 700 neimara po imenu Jovan osim drugih majstora.

U potrazi za poslovima put ih je vodio i do najudaljenijih sela, varoši i varošica Srbije u kojima su u većoj ili manjoj meri do nedavno bili sačuvani graditeljski objekti podizani njihovim rukama. Više crkava brvnara širom Srbije dela su ovih vrsnih majstora, kao što su mnoge sakralne građevine zidane od tvrdog materijala, dela njihovih ruku. Osaćani su graditelji i znamenitih kneževskih konaka, kuća nahijskih knezova, lokalnih starešina kao i stambenih građevina čiji je vlasnik bio knez Miloš Obrenović. Takođe, oni su podizali objekte islamske veroispovesti, džamije, tekije, medrese a posebno su poznati kao graditelji džamija sa drvenom munarom.

Nažalost u većini slučajeva osaćanski majstori ostajali su anonimni, i osim izuzetnih primera o njima gotovo da nema podataka. Retki zapisi na tavanicama tremova i vratima crkava brvnara, svedoče o željama pojedinaca da o svom radu i trajanju ostave makar uzgredan trag urezan u drvo. Patrijahalna kultura iz koje su ponikli nije u prvi plan stavljala pojedince, već prvenstveno kolektiv, kome su bez izuzetka služili i kome su do kraja ostajali odani. Takođe su ostali poznati i po čuvenom banjalačko – neimarskom jeziku kojim su se na gradilištima služili, i koga drugi, osim njih nisu razumeli.

Osaćanski graditelji pojavljuju se pre svega kao stvaraoci. Gradeći sakralne i svetovne objekte, oni su u srpsko podneblje utisnuli pečat prepoznatljivosti. Njihova ostvarenja sačuvana do naših dana, gotovo bez izuzetaka imaju posebnu formu. Osaćanski oblici, stvarani snagom individualne kreacije i kolektivnog pregalaštva u mnogo čemu ostali su neprevaziđeni, a kuće osaćanke koje se pripisuju njima kao rodonačelnicima jedne nove graditeljske epohe ne mogu zameniti druge građevine. Skladnim proporcijama, jednostavnim rasporedom prostora, unutrašnjošću u kojoj dominira duh patrijarhalne zajednice ovi objekti predstavljaju paradigmu humanosti i ne ostavljaju ravnodušnim savremene posetioce niti istraživače kulturnog nasleđa. Uzimajući u obzir materijalni i duhovni razvoj naše zajednice, osećaj prisutnosti i ljudske topline u kućama osaćankama i nadasve humanost prostora u kome su se rađale, stasavale i umirale generacije srodnika – ovi se graditeljski oblici izdvajaju od svih drugih, koji su u Srbiji podizani u poslednjih nekoliko stoleća.

Konačno, analizirajući njihove karakterne crte gde dominira težnja ka visinama, za uzdizanjem svake vrste, I. Andrić, je zapazio:

,,Svi Osatičani imaju neku urođenu težnju ka visinama i da oni najneugledniji među njima i oni najskromniji žele da se ispnu bar za pedalj više od mesta na kom su. Da se ispnu i da se to vidi i zna. Ko ne može ništa drugo  on bar sanja i priča o uzdizanju. I ta želja  za usponom svake vrste  i po svaku cenu, za iluzijom visine, ne ostavlja ih nikad, sve do smrti  koja je kraj svih želja i za Osatičane, neka vrsta poslednjeg neročitog uspona. Ona prelazi sa starijih na mlađe, od naraštaja na naraštaje…”.

  • Оставите одговор

    Ваша адреса е-поште неће бити објављена. Неопходна поља су означена *

    Ово веб место користи Акисмет како би смањило непожељне. Сазнајте како се ваши коментари обрађују.