Dr Đorđe Janković: Stanovništvo Podrinja 3-4. stoleća u svetlu nalaza grnčarije u Skelanima
Dr Đorđe Janković
Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu
Stanovništvo Podrinja 3-4. stoleća u svetlu nalaza grnčarije iz Skelana
Abstrakt
Nedavna arheološka iskopavanja u Skelanima otkrila su grnčariju pouzdano datovanu analogijama, staklom i novcem, do sredine 4. stoleća. Stona grnčarija (različite zdele, činije i šolje) proizvod je rimskih grnčarskih radionica, uglavnom iz Sirmijuma. Sva kuhinjska grnčarija rađena je u domaćim radionicama na sporom, ručnom kolu, na tradicionalan način i oblika prethodno poznatih kod Ilira. Zahvaljujući nalazu iz Skelana sada mogu da se bolje opredele i datuju stari nalazi iz Kršća kod Višegrada. Tamo je takođe nađena rimska stona grnčarija i atohtona (ilirska) kuhinjska grnčarija, ali pripadaju poslednjoj četvrtini 4. stoleća. Proizilazi da stanovništvo Podrinja do početka Velike seobe naroda sprema hranu na tradicionalan način u svom posuđu, i da u tom pogledu nije romanizovano. Slično posuđe nalazi sa na prostorima od Polablja, preko gornjeg Povislenja i srednjeg Podnjeprovlja do Dona. Ilirsko prisustvo u oblasti Dnjestra je zabeleženo još na smeni era, ali sada vidimo i podudaran razvoj grnčarstva, što pokazuje da ilirsko stanovništvo Podrinja treba računati u Slovene.
Ključne reči: arheologija, Podrinje, grnčarija, Iliri, Sloveni.
Obično se uzima da su Iliri pod rimskom vlašću bili romanizovani i da su izgubili svoj jezik, a zatim da su pred Slovenima njihovi potomci, Vlasi romanskog jezika, napustili doline reka i povukli se u planinske predele, dok su Rimljani („Romani“) izbegli u primorske gradove. Da brojni Iliri pouzdano nisu bili romanizovani ni u 4. stoleću, arheološki pokazuje njihova grnčarija, sačuvanih osobina grnčarstva predrimskog doba. Danas raspolažemo sa dva nalazišta takve grnčarije u Podrinju. Prvi nalaz, iz Kršća pored Mušića kod Višegrada, na desnoj obali Drine, objavila je davno Irma Čremošnik (1970: 46-83), smatrajući da je našla dotle najstarije slovensko naselje u ondašnjoj Jugoslaviji. Ona je na podovima dve građevine rimskog doba, a u mlađim „kućama“, ustanovila grnčariju preistorijskih osobina, koju je protumačila kao slovensku, odnosno doba Velike seobe naroda. Reč je pre svega o posudama bez vratova, manjim loncima i zdelama, zaglačane površine, svetlo smeđih boja. Na žalost, prilikom publikovanja koristila je tipološku metodologiju, a ne zatvorene celine, i zato ne znamo šta je sa čime nađeno u pojedinim „kućama“ ili prostorijama rimskih građevina. Grnčariju je vremenski razdvojila na tri osnovne grupe, rimsku, doba seobe naroda i ranoslovensku. Međutim, taj nalaz je ostao usamljen, nerazjašnjen, nepouzdan, a i nepodoban, i zato nije ugrađen u proučavanje slovenske ni domorodačke prošlosti Podrinja 4-6. stoleća.
Nedavno, 2008. godine, Mirko Babić je na levoj obali Drine u Skelanima kod Bajine Bašte, otkrio rimsku građevinu ukrašenu podnim mozaicima i živopisom (Babić 2009), u rimskom municijumu otvorenog tipa, Malvesiatiumu. U njoj je nađena grnčarija slična višegradskoj, ali u sloju zajedno sa stonim rimskim posuđem, u zatvorenim celinama, tako da nema nikakave sumnje da su korišćene istovremeno. Na istraživanim prostorima izvan te građevine, nađena je samo gruba kuhinjska grnčarija, verovatno iz celina nekih drvenih zgrada. Istraživanje Skelana treba da se nastavi, tako da grnčarija još nije obrađena ni objavljena; ovde prikazujem tek srazmeran izbor nađenog posuđa, ljubaznošću istraživača, M. Babića. Zahvaljujući nalazu iz Skelana, sada se mogu razdvojiti najmanje tri vremenska sloja 4. stoleća sa ilirskom grnčarijom u Podrinju. Kako će se videti iz daljeg izlaganja, ovo otkriće je neobično važno za tumačenje prošlosti Evrope, jer iz temelja menja uobičajena shvatanja o kulturnim i etničkim prilikama u ilirskoj Dalmaciji.
Građevina u Skelanima podignuta je verovatno pred kraj 3. stoleća ili u doba tetrarhije. U donjem kraju njenog odvodnog kanala (kanalizacije) nađena je velika količina polomljene grnčarije, koja se tu taložila tokom upotrebe kanala (sl. 1, 3B). Grnčarija se uobičajeno deli na kuhinjsku i stonu. Kuhinjska grnčarija u kanalu je zastupljena posuđem rađenom tradicionalno na sporom ručnom vitlu od gline sa dodatkom kalcita, a pečenom u mrkim bojama i zaglačane površine. Izdvajaju se veći lonci bez vrata ili sa kratkim blago razgrnutim obodom, a ukrašeni nizom jamica na ramenu; zdele su jednostavne, konične. Na isti način rađeni su lončići ili pehari, ali bolje zaglačani. Stono posuđe je rađeno na brzom, nožnom vitlu na rimski način, ali domaće izrade u radionicama Sirmijuma. Najčešće su to sive imitacije rimskih uzora, kakve se sreću i kod stanovnika poznog 3. i 4. stoleća severno od rimskih granica. Upadljive su poluloptaste zdele zadebljanih i zaobljenih oboda, sivih i crvenih boja. U samoj građevini, u sloju iznad podova od kamena i krečnog maltera, a ispod šuta sastavljenog od krovnih opeka, dakle iz doba njenog rušenja, nađena je donekle drugačija grnčarija (sl. 2, 3A). Kuhinjsko posuđe je rađeno na isti način, ali su češći manji lonci sa vratom i blago razgrnutim obodom; ukras od niza jamica je redak. Iste izrade su brojnije različite činije i zdele bez vrata. Među rimskom stonom grnčarijom, upadljive su zdelice zaobljenog tela a koso razgrnutih oboda, glatke površine, nesumnjivo mlađe od onih iz kanala. Nađeno je i slikano stono posuđe, a ono takođe pripada nasleđu Ilira rimske Dalmacije, kao i mali pehari ukrašeni glačanjem, rađeni na sporom vitlu. Izuzetno se pojavljuje gleđosano posuđe. Stakleno posuđe dopunjuje ono stono glineno.
Znači, građevina je korišćena tokom prve polovine 4. stoleća, možda od poznog 3. stoleća; u kanalu je istovremena grnčarija, a ona sa podova, kao i jedan gleđosan krčag, pripada uže sredini 4. stoleća, kada je građevina stradala u nekom nasilju. Gruba kuhinjska grnčarija ne pripada doseljenicima, već domorocima, a stona je proizvod rimskih gradskih radionica.
Sada je jasno da rimsku stonu i odgovarajuću grubu kuhinjsku grnčariju iz Kršća kod Višegrada, ne treba datovati u različito vreme, već su one jednovremen inventar rimskih građevina. One su podignute verovatno tokom treće četvrtine 4. stoleća, možda posle stradanja Malvesiatiuma. Po velikoj zastupljenosti gleđosane grnčarije (sl. 4-5), a i novcu cara Gracijana (367-383), reč je o sloju zatvorenom u poslednjoj četvrtini 4. stoleća, početkom Velike seobe naroda. Maslinastozelenom gleđu pokriveni su krčazi, bokali i zdele. Od starijih oblika objavljena je jedna zdela zaobljenog obada i više primeraka zdela razgrnutih oboda. Nađena je i slikana grnčarija. Istovremena kuhinjska grnčarija može se izdvojiti jedino na osnovu sličnosti sa onom iz Skelana. Naime, u Kršću je nađena i grnčarija 6. i ranog 7. stoleća, ranovizantijske i slovenske izrade, i možda deo nalaza treba datovati u 5. stoleće. Zato treba datovati u poslednju četvrtinu 4. stoleća za sada samo Skelanima sličan ukras od niza jamica, posude bez vratova jedva posuvraćenih oboda i glačanje. Lonci naglašenog vrata i razgrnutog oboda, sa odgovarajućim poklopcima, verovatno su mlađi, iz 5. ili 6. stoleća.
Istovremena Kršću je gromila iz Resanovaca kod Grahova, datovana novcem cara Valensa (Janković 1998a: 59-62). U njoj su zastupljeni ulomci različitog posuđa, stonog, kuhinjskog, amfore i pitosa, iz domaćinstva umrle osobe kojoj je podignuta (sl. 6). Od kuhinjskog posuđa zastupljeni su delovi činije posuvraćenog oboda i deo dugog oboda lonca sa blago naglašenim vratom, koji potseća na neke primerke iz Skelana; rađeni su na sporom vitlu. Slična kuhinjska grnčarija, rađena na sporom vitlu i zaglačane površine, ali koju ne prati rimska stona grnčarija, nađena je u seosko-stočarskim sredinama provincije Dalmacije, u Vrbniku kod Knina i Ljutićima kod Pljevalja. U urbanizovanim sredinama Dalmacije, vladajući sloj stanovništva koristi rimsku stonu grnčariju, a posluga domaću; na selu je korišćena samo domaća grnčarija, i stona i kuhinjska.
Da je takvih kuhinjskih lonaca bilo i ranije, pokazuju neke dobro datovane urne 2. stoleća iz municipijuma „S…“ kod Pljevalja u gornjem slivu Drine, nedavno objavljene (Ružić 2009: 106, sl. 5). Prikazana kuhinjska grnčarija Podrinja nesumnjivo pripada domorocima, Ilirima, i čini se očiglednim da vodi poreklo iz predrimskog grnčarstva (Janković 2010). Tu sličnost grnčarije iz Kršća sa preistorijskom grnčarijom uočila je i I. Čremošnik. Pokazuje se ne samo kontinuitet ilirskog grnčarstva, već i načina spremanja hrane.
Među oblastima oko Dalmacije, takve grnčarije ima u susednom Sremu, oko ušća Drine. Tu, u provinciji Drugoj Panoniji, zadržalo se domorodačko grnčarstvo tokom 1. stoleća; u nekoliko seoskih naselja iz poslednjeg i prvog stoleća sa smene era u Sremu, nađena je grnčarija nalik onoj iz Podrinja (Brukner 1995: br. 16-18, 20, 53). To je više ukrašenih lonaca posuvraćenog oboda i nekoliko zdela sličnih oboda; sa njima su nađene dve kopljaste fibule. U 3-4. stoleću grnčarija dalmatskih osobina nestaje, što znači da tu romanizacija brže odmiče. U biritualnom groblju kraja 1. – druge polovine 4. stoleća pored Sirmijuma, nađeni su ulomci razbijenog posuđa u obe vrste grobova (Milošević 1995: T. I-XIII), što svedoči o slovenskoj trizni. U jednom grobu nađen je obod lonca razgrnutog oboda zajedno sa obodom lonca bez vrata; u drugom grobu nađeni su obod lonca bez vrata i posuvraćen obod zdele. (Milošević 1995: gr. 3a, 16, 27, 56) Treba spomenuti i groblje iz Sviloša u Sremu, u kome je nađen lončić sa drškom ukrašen nizom jamica slično pomenutom posuđu iz Podrinja (Dautova-Ruševljan 2003: gr. 28, 54).
Na prvi pogled neobično, slična grnčarija zabeležena je u južnom Banatu i Bačkoj, u oblasti Limiganata, ali ona nije glačana i sadrži šamot a ne kalcit (koga nema u ravnom Banatu). Sličnost je upadljiva po loncima i zdelama bez vrata, a i zdelama rađenim na brzom vitlu, nađenim u Barandi, Banatskom Karlovcu, Padeju, a već povezanim sa Slovenima (Janković 1998b: sl. 3. 4-6, 12, 14, 17; Trifunović 2000: T. I 11-13, 16, 19, 22-23; VII 7, 12-14; VIII 15-18; X 20-21). U Barandi su zabeleženi i slučajni nalazi nekoliko čaša bez vrata (Janković, Janković 1990: 105, br. 84), sličnih primerku iz Mogorijela (Čremošnik 1952: 251, T. 3. 4) i Uzdolja u Dalmaciji. I stona rimska grnčarija, pre svega obe vrste zdela, podudarne su sa onim iz Skelana.
Nekada je I. Čremošnik grubu glačanu grnčariju povezala sa Slovenima 5. stoleća. Danas se zna mnogo više o kulturama izvan rimskih granica nego pre 40 godina. U ovom stanju istraženosti domorodačke grnčarije Podrinja može se tek skrenuti pažnja na srodno posuđe, pre svega ono bez vrata kao prepoznatljivo, zabeleženo u slovenskim oblastima. Tokom 1-5. stoleća posuđe bez vrata se manje-više svuda koristi, a od 6. stoleća postepeno nestaje; u ranosrednjevekovnoj slovenskoj grnčariji računa se kao najstarije, iz druge polovine 5. stoleća (Parczewski 1988: 106, sl. 12 A). Posuđe bez vrata od gornjeg Potisja do Polablja, iz doba pred početak Velike seobe naroda, obično se pripisuje Germanima. Polablje je povezano sa ilirskom Dalmacijom preko retkih nalazi takve kuhinjske grnčarije iz češke Morave (Tejral 1982: 177-179, sl. 14, 68, 70). Veoma sličnog posuđa ima sa severne strane Karpata, u Velbarskoj kulturi pripisanoj Germanima i Slovenima. Među kuhinjskim posuđem preovlađuje ono posuvraćenih oboda, ali ima i lonaca sa vratom. Stono posuđe je rađeno na vitlu i ukrašeno; čest je nalaz u grobovima sahranjenih pokojnika a nema ga grobovima spaljenih pokojnika. U Voliniji je takva kuhinjska grnčarija, glačana i rapava, nađena u staništima zaobljenih osnova (sl. 7), koja nisu uobičajena za Germane, veoma sličnim onim iz Kršća, pripisana takođe Velbarskoj kulturi (Kozak 1991: 70-103, sl. 41-45, 47-54). Treba naglasiti da u tim naseobinskim celinama nije nađeno ukrašeno stono posuđe, poznato iz grobova sahranjenih pokojnika te kulture, kao i da je kuhinjsko posuđe bez vrata zabeleženo na istom tlu još oko smene era (Kozak 1984: sl. 20. 3; 21. 3-4, 11; 37. 1). Dalje na istok preovlađuju lonci sa vratom. Na vrhu Pruta, u kulturi Karpatskih kurgana, u naselju Gliboka, ima slične kuhinjske grnčarije među loncima sa vratom; u Pečenižinu je nađena zajedno sa stonim posuđem rađenom na vitlu, u istoj grnčarskoj radionici (Vakulenko 1977: 95-97, 103-106, T. IV-VIII, XIII). Na srednjem Dnjestru ima lonaca posuvraćenih oboda, a i drugih sličnih lonaca, u naselju pripisanom Černjahovskoj kulturi (Vakulenko, Prihodnюk 1984: 6-43, sl. 5, 9-13). Šta više, takvih lonaca ima i pre toga, na smeni era (Pačkova 1983: sl. 32. 9-11; 33. 1-5; 34. 1-3, 7-8), a i u mlađem slovenskom naselju (Vakulenko, Prihodnюk 1984: sl. 22. 2; 23. 15; 30. 8; 31. 6-7). Gnjetani lonci Kijevske kulture svih oblika slični su loncima iz Skelana, naročito iz Šišino-5, Komarovka-2, Kamenevo-2, ali ima manje činija i dubokih zdela, odnosno stonog posuđa (Oblomskiй 2003; Oblomskiй, Radюš, 2007: 27-30). Nalazišta istočno od Volge, Timjaševo, Sideljkino i utvrđenje Kondurča, imaju sličnu grnčariju, lepljenu (Stašenkov 2005: sl. 46. 1; 67. 3; 79. 1; 92. 1; 94. 2).
Vidimo da se grnčarija slična proizvodima domorodaca Podrinja i ostale ilirske Dalmacije, nalazi od Polablja preko gornje Visle do srednjeg Podnjeprovlja, pa i dalje do Dona. Istovremeno, razlikuje se od one razgrnutih oboda, raširene od Morave i Dunava do donjeg Podnjestrovlja. Po O. Trubačovu (1968), ilirski hidronimi su grupisani u gornjem slivu Dnjestra i ima ih do Pripjata, upravo na području gde se nalazi gore navedena grnčarija slična podrinjskoj. Te veze nije teško objasniti na smeni era, u doba kada zbog rimske najezde dolazi do iseljavanja Ilira na sever. Ta kretanja dokumentovala je K. Kasparova (1981), razmatrajući južne uticaje na obrazovanje slovenske Zarubinjecke kulture na Dnjepru, preko uticaja ilirskih fibula predrimskog vremena na nastanak zarubinjeckih fibula. Grnčarija 3-4. stoleća iz Skelana i Kršća otkriva da je razvoj grnčarstva u Podrinju tekao podjednako onom srodnom u slovenskim oblastima. Tako je moralo biti i po početku Velike seobe naroda, u 5. stoleću. Ta srodnost i ostale arheološke veze, navode dalje na zaključak da neromanizovano stanovništvo rimskog doba u Podrinju treba računati u Slovene.
Sličnost se nalazima pripisanim Germanima ovde se ne može razmatrati, ni osporavati ili objašnjavati, jer je posebna tema, ali zaista nema načina da se Iliri ovog vremena povežu sa Germanima. Treba pažljivo arheološki obraditi, proučiti i objaviti grnčariju iz Skelana i onda je upotrebiti u rešavanju važnih pitanja evropske prošlosti 3-4. stoleća. U svetlu ovih zaključaka, naučni značaj nalaza grnčarije iz Skelana daleko prevazilazi otkriće mozaika.